Τίτλος εργασίας: Καταγραφή του είδους των κειμένων (προφορικών, γραπτών, υβριδικών και πολυτροπικών) που χρησιμοποιούν ή παράγουν σε σχολικά ή εξωσχολικά πλαίσια οι μαθητές. Ερμηνεία της χρήσης κάθε είδους.

Ο λόγος αποτελεί σπουδαία μορφή έκφρασης, διατύπωσης ιδεών, σκέψεων και εξωτερίκευσης συναισθημάτων. Συνιστά επικοινωνιακή πράξη μεταξύ των μελών της κοινωνίας και διακρίνεται για την πολυσημία του και τη δυναμική παρουσία του στο πέρασμα του χρόνου.

Είτε με την προφορική, είτε με την γραπτή διάστασή του σηματοδοτεί την πολιτική, κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική διάσταση των διαφόρων κοινωνικών ομάδων και αποτυπώνει την ιδιαίτερη φυσιογνωμία τους. Λειτουργεί ως επικοινωνιακός κώδικας που εξελίσσεται και συμβαδίζει με τις συνθήκες της κάθε εποχής και γενιάς.

Οι μαθητές αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα κοινωνικής ομάδας που αξιοποιεί σε καθημερινή βάση όλες τις μορφές του προφορικού και γρα-πτού λόγου είτε στα πλαίσια των σχολικών τους δραστηριοτήτων και ενδιαφερόντων είτε στην εξωσχολική τους ζωή.

• Ιδιαίτερα ο προφορικός λόγος των μαθητών παρουσιάζει διαφορετική δομή και διάσταση όταν χρησιμοποιείται στο σχολικό περιβάλλον σε σχέση με εκείνον που υιοθετείται στις διαπροσωπικές εξωσχολικές συζητήσεις. Μέσα στα πλαίσια της σχολικής ζωής τα ενδιαφέροντα του προφορικού λόγου επικεντρώνονται σε διάφορα θέματα γνωστικού περιεχομένου και αντικατοπτρίζουν την επιθυμία των μαθητών να κατανοήσουν, να επεξεργαστούν, να ανακαλύψουν και να αναλύσουν τα διάφορα δεδομένα της γνώσης. Συνήθως αποτυπώνει τις απορίες, τις ιδέες και τις σκέψεις των παιδιών για τα γνωστικά ζητήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν. Αν και ο προφορικός λόγος είναι περισσότερο απροσχεδίαστος και αυθόρμητος σε σχέση με τον γραπτό, όμως μέσα στο σχολικό περιβάλλον οι μαθητές λαμβάνουν υπόψη τους τις υπάρχουσες κοινωνικές περιστάσεις και το γεγονός ότι αποδέκτες των ιδεών τους είναι οι εκπαιδευτικοί και αξιοποιούν λεξιλόγιο που να ανταποκρίνεται στο εξειδικευμένο κάθε φορά γνωστικό αντικείμενο. Επομένως οι μαθητές χρησιμοποιούν περισσότερο μία μορφή ειδικής γλώσσας που ανταποκρίνεται στις ανάγκες της σχολικής πραγματικότητας. Οι μαθητικές εκφράσεις εμπεριέχουν όρους ιστορίας, μαθηματικών, φυσικής, χημείας, φιλοσοφίας, αρχαίων ελληνικών, λογοτεχνίας κ.τ.λ.
• Χαρακτηριστικά παραδείγματα του ειδικού προφορικού λόγου των μαθητών αποτελούν οι εκφράσεις : «Τι εννοούμε με τον όρο δραματικότητα στη λογοτεχνία;», «Η ομηρική εποχή ονομάζεται και περίοδος γεωμετρική.», « Κύριε, δεν καταλαβαίνω τις ταυτότητες που υπάρχουν στο κεφάλαιο».
• Η σχολική ζωή ωστόσο είναι εμπλουτισμένη με ποικίλες δραστηριότητες και πλήθος ενδιαφερόντων που επίσης αντικατοπτρίζονται στον προφορικό λόγο των μαθητών. Διατυπώνουν προσωπικές ιδέες και προβληματισμούς μέσα στα πλαίσια των διάφορων θεωρητικών συζητήσεων : «Οι πνευματικοί άνθρωποι οφείλουν σε περιόδους ηθικής κρίσης να αφυπνίζουν τους πολίτες και να λειτουργούν συμβουλευτικά.» Επίσης εκφράζουν την ενεργό συμμετοχή τους σε πολιτιστικά δρώμενα του σχολικού περιβάλλοντος : «Ελπίζω να πάμε όλοι στη μουσική εκδήλωση του σχολείου το Σάββατο».

Ωστόσο ο εξωσχολικός προφορικός λόγος διαφοροποιείται αισθητά καθώς περιορίζεται κυρίως στην επικοινωνία μεταξύ των συνομήλικων παιδιών και είναι φορέας των ιδιαίτερων στοιχείων της γενιάς τους. Ανάμεσά τους αναπτύσσεται μεγαλύτερη σχέση οικειότητας που τους επιτρέπει να εκφράζονται με ιδιότυπους όρους που συνιστούν ένα είδος αργκό και είναι εύληπτη κυρίως από τους νέους. Επιδιώκουν ένα διαφορετικό γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας που τους δίνει την αίσθηση ότι ανήκουν σε ένα ξεχωριστό σύνολο που διαφοροποιείται από την κατεστημένη μεγαλύτερη σε ηλικία γενιά.

Παράδειγμα καθημερινής ομιλίας των νέων:

• Τι γίνεται;
• Άσε, είδα τη Μαρία και σκάλωσα…
• Γιατί; Σου είπε κάτι;
• Όχι. Έκοψε τα μαλλιά της και δε τη γνώρισα.
• Εγώ πάλι τα πήρα με τον Πέτρο. Ήταν τσίτα και μου είπε: κάνε νιάου βρε γατάκι.
• Καλά μπορεί να ήταν σε περίεργη φάση. Θα τα βρείτε.
• Ούτε καν.
• Θα το καταλάβει ότι ήταν φέιλ. Άραξε την πέτσα σου γιατί δεν υπάρχει σοβαρός λόγος να χαλιέσαι.

(Επεξηγήσεις λέξεων και φράσεων):

1. σκάλωσα = έμεινα έκπληκτος
2. τσίτα= ήταν εκνευρισμένος/η
3. κάνε νιάου βρε γατάκι= πήγαινε στην άκρη, υποχώρησε
4. περίεργη φάση= δύσκολη κατάσταση
5. ούτε καν= δεν υπάρχει περίπτωση
6. ήταν φέιλ= έκανε λάθος
7. άραξε την πέτσα σου= χαλάρωσε, ηρέμησε
8. χαλιέμαι= δυσανασχετώ, δυσαρεστούμαι.

Το γλωσσικό αυτό παιχνίδι των νέων τους δίνει την αίσθηση της ελεύθερης απόδοσης κάποιων σκέψεων που αποδεσμεύονται από τις συμβατικές και καθιερωμένες γλωσσικές νόρμες και τους επιτρέπει να αξιοποιούν έναν προσωπικό κώδικα. Ο λόγος είναι αυθόρμητος, λιτός, σύντομος και ενσωματώνει εκφράσεις και λέξεις δάνειες από άλλες γλώσσες. Αποτελεί μία τάση αμφισβήτησης και οικειοποίησης λαϊκών εκφράσεων για να δηλωθεί η επιθυμία για διαφοροποίηση από οτιδήποτε ανήκει στον κόσμο των ενηλίκων.

Ο γραπτός ωστόσο λόγος των μαθητών μέσα στο σχολικό περιβάλλον προσδιορίζεται από τις ανάγκες του εκπαιδευτικού συστήματος και είναι επιμελημένος, λεξιλογικά εμπλουτισμένος, σύμφωνος με τις υπαγορεύσεις της καθιερωμένης γλωσσικής δομής. Ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του γνωστικού παραγόμενου έργου και συμβαδίζει με τις επιταγές των διάφορων μαθημάτων. Τα γραπτά κείμενα των παιδιών είναι αποτέλεσμα προσχεδιασμένης επιμέλειας και η έκφρασή τους είναι φροντισμένη. Υπάρχει επομένως πυκνότητα νοημάτων, ακρίβεια στη διατύπωση, συνεχής ροή του λόγου και εκφραστική πληρότητα. Ενώ ο προφορικός λόγος είναι γενικά αυθόρμητος και ικανοποιεί τρέχουσες ανάγκες της καθημερινής ζωής, συχνά "δεν φοράει τα καλά του" και ευδοκιμεί σε περιβάλλον οικειότητας μεταξύ των συνομιλητών, ο γραπτός λόγος τις περισσότερες φορές είναι δίαυλος συμβατικής ή επίσημης επικοινωνίας. Οι μαθητές παράγουν γραπτά κείμενα με το πλεονέκτημα της χρονικής αφθονίας και είναι σε θέση να αποδώσουν με μεγαλύτερη πληρότητα το εύρος της σκέψης τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα επιμελημένου και προσχεδιασμένου γραπτού κειμένου των μαθητών είναι οι ερευνητικές, συνθετικές εργασίες που αναλαμβάνουν είτε σε ατομικό, είτε σε ομαδοσυνεργατικό επίπεδο. Χαρακτηρίζονται από προγραμματισμένη καταχώριση πληροφοριών, συνεκτικότητα νοημάτων, περίπλοκες συντακτικές δομές και συνολική συγκρότηση. Αποτελούν ένα απαιτητικό κειμενικό είδος που ενθαρρύνει και απαιτεί τη γλωσσική επάρκεια των μαθητών ενώ είναι δυνατή η εναλλαγή ανάμεσα στην καθημερινή και στην επιστημονική προσέγγιση των ποικίλων ζητημάτων που διερευνώνται. Επίσης επιτρέπουν με λειτουργικό και κριτικό τρόπο την οργανική αξιοποίηση όλων των τεχνολογιών.

Τα υβριδικά κείμενα των μαθητών ακολουθούν την οδό μείξης στοιχείων του προφορικού και γραπτού λόγου. Εμπεριέχουν στοιχεία από διαφορετικές υφολογικές ποικιλίες. Έχουν ενσωματωθεί στη καθημερινή ζωή των παιδιών και καλύπτουν τις επικοινωνιακές ανάγκες τους με χαρακτηριστικό τρόπο. Τους δίνουν την ευχέρεια να αξιοποιήσουν τόσο τον δικό τους προφορικό γλωσσικό κώδικα που δεν υπάγεται σε νόρμες, όσο και τις καθιε-ρωμένες γλωσσικές δομές. Το διαδίκτυο προσφέρεται για την αξιοποίηση του υβριδικού λόγου και είναι πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των νέων. Η αλληλογραφία μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (email) έχει επιδείξει θεαματική πορεία. Ως τύπος επικοινωνίας, το ηλεκτρονικό μήνυμα έχει πλέον αποκτήσει παγκοσμιοποιημένες συμβάσεις. Οι γλωσσολογικές μελέτες συγκλίνουν στο ότι αποτελεί υβριδικό κείμενο, που αντλεί και συνδυάζει επιλογές ύφους από την αλληλογραφία, τις τηλεφωνικές συνδιαλέξεις, τα μηνύματα σε αυτόματο τηλεφωνητή και τις συνομιλίες. Αυτή η υβριδική συγκρότηση παρέχει στους -έμπειρους, ιδίως- χρήστες την επιλογή να διανθίζουν το ανεπίσημο, συνομιλιακό ύφος που, σε γενικές γραμμές, χαρακτηρίζει τα προσωπικά μηνύματα με ενδιαφέρουσες εναλλαγές κωδίκων. Το φάσμα που καλύπτουν οι κώδικες αυτοί είναι ομολογουμένως ευρύ: από την «πλέρια» δημοτική, στην αργκό, τις στερεοτυπικές απομιμήσεις της γλώσσας διαφόρων μειονοτήτων (π.χ. των «γύφτικων»), την καθαρεύουσα και αρχαΐζουσα και, βέβαια, τις ξένες γλώσσες, με αναμφισβήτητα πρώτη την αγγλική. Αν προσθέσει κανείς αναφορές σε ατάκες από ταινίες, διαφημίσεις, τραγούδια και άλλες πηγές, τότε συντίθεται ένα μωσαϊκό, στο οποίο οι διάφοροι κώδικες συ-νεμφανίζονται και συνυπάρχουν με δημιουργικούς τρόπους.

Για παράδειγμα, στη φράση Elpizo na diavazis akoma to email sou..., η Μαρία, μαθήτρια, απαντά ALIMONON, το οποίο ακολουθείται από το «λαϊκότερο» ksekollame potes apo th mhxanh mas gia na ksekollhsoume kai tvra? Παρόμοια «πολυγλωσσία» χαρακτηρίζει τον τρόπο με τον οποίο ο Κώστας, σε ανταλλαγή μηνυμάτων για σχολική εργασία, παραπονείται για το φόρτο εργασίας, υπονοώντας ότι η δέκτης, η Χριστίνα, δεν βοηθά όσο θα έπρεπε: Ti travame emeis oi xoreftries gia to kalon enos programmatos, legv! Η Χριστίνα τού απαντά κάνοντας πως δεν καταλαβαίνει: Egv den kserei tipotis, exei diavasma ki exei bourinia.

Oι εναλλαγές κώδικα στα ηλεκτρονικά μηνύματα αποτελούν στρατηγικές με τις οποίες οι χρήστες μαθαίνουν να λειτουργούν μέσα σε ένα «παράδοξο» περιβάλλον. Ένα περιβάλλον που μοιάζει με προφορική επικοινωνία, εφόσον είναι άμεσο (η απάντηση σε ένα μήνυμα μπορεί να έρθει σε λίγα λεπτά), αλλά έχει και τους περιορισμούς της γραπτής επικοινωνίας, με πρώτο και κυριότερο την έλλειψη παραγλωσσικών στοιχείων.

Μια χειρονομία, το κατάλληλο βλέμμα, μια αλλαγή στον τόνο της φωνής αρκεί, σε μια συνομιλία με φίλους και γνωστούς, για να μας βγάλει από μια δύσκολη θέση. Ακόμα κι όταν αυτά δεν λειτουργήσουν, οι συνομιλητές μας έχουν τη δυνατότητα να μας πουν ακριβώς πότε δοκιμάζεται η υπομονή τους, πότε παρατράβηξε το αστείο, πότε απειλούνται η οικειότητα και οι σχέσεις μας με αυτούς. Στο email, τέτοιου είδους προειδοποιήσεις εκφράζονται με γλωσσικά μέσα και με κάποια, έστω και μικρή, καθυστέρηση.

Τα Greeklish, που είναι η υβριδική γλώσσα του Διαδικτύου, αντικαθιστούν τους ελληνικούς χαρακτήρες με λατινικούς και αποτελούν μέρος της καθημερινής ζωής των μαθητών που είναι χρήστες των ηλεκτρονικών υπολογιστών συνδεδεμένων στο Internet. Οι νέοι τα προτιμούν γιατί είναι γρηγορότερα στην πληκτρολόγηση και δεν υπάρχει λόγος να έχουν σωστή ορθογραφία. Δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο λατινοελληνικό αλφάβητο, το οποίο να ακολουθείται πιστά. Οι χρήστες μεταγράφουν τα ελληνικά ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία τους, χρησιμοποιώντας ο καθένας το δικό του λατινοελληνικό αλφάβητο. Τα Greeklish μπορεί να είναι ορθογραφικά, δηλαδή να ακολουθούν τους κανόνες ορθογραφίας ή μπορεί να είναι φωνητικά, δηλαδή να σκοπεύουν στη φωνητική απόδοση των ελληνικών, κάτι που προτιμούν οι περισσότεροι μαθητές. Ωστόσο αρκετοί υιοθετούν ένα μικτό σύστημα που συνδυάζει το θέμα της ορθογραφίας με τη φωνητική απόδοση, χωρίς η γραφή να έχει ισχυρή τυποποίηση.

Επίσης το ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ SOCIAL MEDIA περιλαμβάνει ένα ευρύτατο σύνολο συμβόλων που χρησιμοποιούνται στην από Twitter επικοινωνία και ανανεώνονται με ταχύτατους ρυθμούς. Είναι τα σύγχρονα ιερογλυφικά , τα «ιδεογράμματα» της σύγχρονης επικοινωνίας

Πχ

• Emoticon Τι σημαίνει
• :X θα κρατήσω το στόμα μου κλειστό
• :@ μπερδεύτηκα
• :O έμεινα με το στόμα ανοιχτό

Η αργκό αυτή εφευρέθηκε κυρίως για λόγους οικονομίας χρόνου (άλλο να γράφεις «έχω σκάσει στα γέλια» και άλλο να καθαρίζεις µε ένα LOL) αλλά και χώρου καθώς οι 141 χαρακτήρες του Τwitter (µόνο τόσοι επιτρέπονται ανά µήνυµα) «φωνάζουν» για λιτότητα λέξεων και έγινε γρήγορα µόδα ανάµεσα στους μαθητές χρήστες. Αρκετοί εκ των οποίων, συμμετέχοντας στο τρελό πανηγύρι της επικοινωνίας, αστεϊζόµενοι ή επιχειρώντας να µιλήσουν µε τον δικό τους, ανορθόδοξο τρόπο, συχνά–πυκνά εφοδιάζουν αυτό το πρωτότυπο (και θεότρελο) ηλεκτρονικό λεξικό µε νέα «ιδεογράµµατα» που αφορούν συντµήσεις λέξεων (κυρίως στην αγγλική) ή µικροσκοπικά ευφάνταστα σκιτσάκια που δηµιουργούνται µε τη χρήση γραµµάτων, αριθµών, σηµείων στίξεως κ.ά.

• Οι μαθητές επιπρόσθετα χρησιμοποιούν ευρύτατα και κατασκευάζουν οι ίδιοι πλήθος πολυτροπικών κειμένων. Πρόκειται για κείμενα που διακρίνονται για την πολυσημία τους. Άλλωστε ως κείμενο σήμερα η γλωσσολογία, οι θεωρίες της γλωσσολογίας, η εκπαιδευτική γλωσσολογία, θεωρούν μια σύνθετη ποικιλία κοινωνικών καταστάσεων ή συμβάντων : γραπτά κείμενα και αφίσες, video -clips και κινηματογραφικές ταινίες, θεατρικές παραστάσεις ή θεατρικά δρώμενα κ.τ.λ. Στο σχολείο διδάσκονται ούτως ή άλλως πολυτροπικά «κείμενα»: οι μαθητές προσεγγίζουν και παράγουν λογοτεχνικά έργα, διδάσκονται και παράγουν ζωγραφικά έργα, δραματοποιούν, χειρίζονται ικανοποιητικά την πληθώρα των πολυτροπικών κειμένων που τους περιβάλλει (Τύπος, Τηλεόραση, Βιντεοκλίπ, Ίντερνετ κ.α.). Επίσης η αξιοποίηση της Τεχνολογίας στην εκπαιδευτική διαδικασία φέρνει το μαθητικό κοινό σε επαφή με τη χρήση λογισμικών που σχετίζονται με διάφορα γνωστικά αντικείμενα και τους εισάγει σε μια πιο σύνθετη διαδικασία προσέγγισης των κειμένων. Εξοικειώνονται με την ιδιόλεκτο των ΤΠΕ όπως σύνδεσμος, υπερσύνδεσμος, υπερκείμενο κ.τ.λ. και αναπτύσσουν την ικανότητα να αποκρυπτογραφούν την ταυτότητα του πομπού του κειμένου : ακαδημαϊκό ίδρυμα (edu), εμπορική εταιρεία (com), κυβερνητικός φορέας (gov), ιδιωτικός οργανισμός (org), κλπ. Δημιουργούν και οι ίδιοι οι μαθητές μέσα από την αναζήτηση και έρευνα δικά τους πολυτροπικά κείμενα που σχετίζονται με τα ενδιαφέροντά τους αλλά και προάγουν την εκπαιδευτική διαδικασία.
• Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν : η δακτυλογράφηση και ηλεκτρονική σελιδοποίηση μιας σχολικής εφημερίδας που περιέχει τίτλους, άρθρα, εικονογράφηση, αξιοποίηση φωτογραφικού υλικού , αξιοποίηση πεζών και κεφαλαίων γραμμάτων κλπ, οι δραστηριότητες εικονογράφησης και μουσικής επένδυσης λογοτεχνικών κειμένων, δημιουργίες κόμικς όπου το γραπτό κείμενο «συμμετέχει» στη δράση, συμπληρώνοντας την εικόνα, παραγωγή πληροφοριακού οδηγού για την περιοχή τους με διαφόρων ειδών κείμενα όπως τουριστικά φυλλάδια, χάρτες, ιστορικές πηγές και φωτογραφικό υλικό. Επίσης στα πλαίσια ενός περιβαλλοντικού προγράμματος οι μαθητές παράγουν και κατανοούν τον αυθεντικό περιβαλλοντικό λόγο σε όλες τις μορφές του και τα κειμενικά του είδη. Επισκέψεις σε ιστορικούς και αρχαιολογικούς χώρους δίνουν τη δυνατότητα στους μαθητές να συνδυάσουν ευρήματα, γραπτά κείμενα, φωτογραφίες και να αναπτύξουν παράλληλα με την ενσυναίσθησή τους ιστορική συνείδηση.
• Η αξιοποίηση και η χρήση των πολυτροπικών κειμένων βελτιώνει τη γλωσσική ικανότητα των μαθητών σε κάθε επίπεδο (μορφολογικό, συντακτικό, σημασιολογικό) και ιδιαίτερα την επικοινωνιακή ικανότητα με τη γνώση και την παραγωγή ποικίλων κειμενικών ειδών, σε διάφορες συνθήκες επικοινωνίας. Επίσης καλλιεργείται η κοινωνικοπολιτισμική και συναισθηματική ικανότητα των μαθητών παράλληλα με τη συνεργατική δράση.

Δικτυογραφία

• www.komvos edu.gr
• www.greek-language.gr
• www.users.sch.gr
• www.pi-schools.gr/lessons/meleti/articles/multiltrcyfnl.doc
• www.vlioras.gr/Philologia/.../ProforikosGr.
• www.pi.ac.cy/pi/files/epimorfosi/analytika/.../glossari_oron.docx