Αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά κινήματα των τελευταίων δεκαετιών καθώς χαρακτηρίζεται από την εκούσια προσφορά υπηρεσιών προς το κοινωνικό σύνολο μέσα από χιλιάδες μη κυβερνητικές οργανώσεις ή αυτοδύναμες ομάδες ατόμων. 

Πρόκειται για μη αμειβόμενη δραστηριοποίηση των πολιτών που επιδιώκουν την ανιδιοτελή προσφορά κοινωνικού έργου και εκφράζουν μια συγκεκριμένη στάση ζωής που ενσωματώνει τις αξίες της αλληλεγγύης, της φιλανθρωπίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της κοινωνικής συμμετοχής.Στόχος των εθελοντών είναι να παρέμβουν για να απαλύνουν τον ανθρώπινο πόνο και να συνδράμουν στη διαμόρφωση ενός καλύτερου κόσμου.

Οι μορφές της εθελοντικής δράσης είναι ποικίλες γιατί αναπτύσσονται σε διαφορετικούς τομείς:

• Η Ανθρωπιστική δράση περιλαμβάνει την προσφορά υλικών αγαθών ή χρημάτων για την αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών όπως για παράδειγμα φυσικές καταστροφές, την αποστολή ιατροφαρμακευτικού υλικού και την παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, την αιμοδοσία, τη δωρεά οργάνων και τη συμμετοχή σε ομάδες διάσωσης ανθρώπων.
• Η Κοινωνική δράση εντοπίζεται στην προσφορά εθελοντικής εργασίας σε συλλόγους και ιδρύματα για την προστασία ευάλωτων κοινωνικών ομάδων (παιδιών, εξαρτημένων ατόμων, ηλικιωμένων, ατόμων με ειδικές ανάγκες). Συμπεριλαμβάνει δράσεις που αποβλέπουν στη βελτίωση των συγκοινωνιών, στην καθαριότητα των πόλεων, στην προστασία των πεζών και στην προάσπιση των δικαιωμάτων των καταναλωτών.
• Η Περιβαλλοντική δράση σχετίζεται με την ανάληψη πρωτοβουλιών για την προστασία του περιβάλλοντος, της χλωρίδας και της πανίδας, τις αναδασώσεις, την καθαριότητα των ακτών, την ανακύκλωση των απορριμάτων, τις εφαρμογές εναλλακτικών πηγών ενέργειας κ.τ.λ.
• Η Πολιτιστική δράση περιλαμβάνει την οργάνωση και διεξαγωγή διάφορων καλλιτεχνικών δρώμενων θεατρικών, μουσικών, ποιητικών, εικαστικών που δεν αποσκοπούν στην απόκτηση κέρδους αλλά διεξάγονται για να ενισχύσουν και να υποστηρίξουν την επίλυση κοινωνικών προβλημάτων.
• Η Διεθνιστική δράση έγκειται στην προσφορά αλληλεγγύης και γνώσης προς τις χώρες του Τρίτου Κόσμου αλλά και στην παροχή ανθρωπιστικών υπηρεσιών σε χώρες που ταλανίζονται από εμπόλεμες συγκρούσεις.

Οι αιτίες που οδήγησαν στην ανάπτυξη της εθελοντικής δραστηριοποίησης των πολιτών οφείλονται:

• Στην όξυνση των κοινωνικών προβλημάτων και στη συνειδητοποίησή τους από την πλευρά των πολιτών. Η οικονομική κρίση, η διόγκωση της ανεργίας, η εξαθλίωση των συνθηκών διαβίωσης των διάφορων κοινωνικών στρωμάτων και η απειλή ενός ανασφαλούς μέλλοντος ώθησαν τους πολίτες στην αυτοοργάνωση για να υποστηρίξουν ηθικά και υλικά όσους συνανθρώπους τους κινδύνευαν να συνθλιβούν κάτω από τις νέες συνθήκες.
• Στην αλλοτρίωση των ανθρώπινων σχέσεων μέσα στα αστικά κυρίως περιβάλλοντα εγκλώβισε αρκετές κοινωνικές ομάδες σε ένα αδιέξοδο αντιμετώπισης των προβλημάτων και επέβαλε ως απάντηση τη συνειδητοποίηση της αξίας της συλλογικής δράσης, της ενεργοποίησης των πολιτών και της αλληλεγγύης.
• Στην απογοήτευση από το σύγχρονο τρόπο ζωής που συνδέθηκε με τον καταναλωτισμό, τον ατομικισμό, την ανταγωνιστική διάθεση, την αλαζονεία και την δημιουργία επίπλαστων αναγκών.
• Στην ενοχοποίηση των ευαισθητοποιημένων ατόμων που θεωρούσαν ότι δεν ήταν δυνατό να έχουν θέση παρατηρητών της ανθρώπινης δυστυχίας και του κοινωνικού δράματος που υπήρχε γύρω τους.
• Στις αναζητήσεις των ανθρώπων για το βαθύτερο και ουσιαστικότερο νόημα της ζωής μέσα από την ανθρώπινη επικοινωνία και την εκούσια προσφορά προς το κοινωνικό σύνολο.
• Στην οικονομική, γνωστική και τεχνική ικανότητα των μέσων πολιτών να οργανώνονται και να συγκροτούν και μη κυβερνητικούς πόλους εξουσίας που διέπονται από τη λογική της ανιδιοτελούς προσφοράς προς τους συνανθρώπους.
• Στη συνδρομή των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας που προβάλλουν την ανθρώπινη δυστυχία και γνωστοποιούν στο ευρύ κοινό τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε ένα κόσμο που έχει τα χαρακτηριστικά της σκληρότητας, της ανομίας και της βιαιότητας.

Η θετική προσφορά του εθελοντισμού έγκειται στο ότι:

• Συμβάλλει στην υποστήριξη και στη διάσωση ανθρώπων που δοκιμάζονται από σημαντικά προβλήματα καταστοφών, πολέμων, υποσιτισμού, εξαθλίωσης.
• Βελτιώνει τις συνθήκες ζωής των ευάλωτων και ευπαθών κοινωνικών ομάδων ενώ αποτρέπει φαινόμενα εκμετάλλευσης της ανθρώπινης ύπαρξης.
• Βοηθάει στην ενδυνάμωση των κοινωνικών δεσμών ανάμεσα στους πολίτες που παύουν να νιώθουν εγκλωβισμένοι σε ένα άξενο ανταγωνιστικό και αλλοτριωμένο περιβάλλον. Οι εθελοντές λειτουργούν ως συμπλήρωμα του κοινωνικού κράτους και προωθούν με τη δραστηριοποίησή τους την ευρυθμία του.
• Αναπτύσσει την αξία και το ιδεώδες της ανθρωπιστικής προσέγγισης του κόσμου με αλτρουϊστική νοοτροπία που αντιτίθεται στην εγωπάθεια, τον ατομικισμό και την ιδιοτέλεια.
• Συντελεί στη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας και διαμορφώνει την οικολογική συνείδηση των πολιτών επιλύοντας προβλήματα που σχετίζονται με την καθημερινή ζωή τους.
• Καλλιεργεί την πεποίθηση της ενεργούς δράσης των ατόμων, της αλληλοαποδοχής και της συλλογικής ενέργειας για την επίτευξη κοινών στόχων με αποτέλεσμα να προάγεται και η ιδέα της εθνικής ομοψυχίας.

Η αρνητική εκδοχή των κινήτρων της εθελοντικής δράσης:

• Οι εθελοντές στην πραγματική διάσταση της εκούσιας ενσυνείδητης κοινωνικής προσφοράς τους υποκινούνται από ανιδιοτελή διάθεση. Ωστόσο υπάρχει το ενδεχόμενο να καπηλευτούν ορισμένοι αυτή τη μορφή δραστηριοποίησης για να καλύψουν οικονομικές και πολιτικές φιλοδοξίες κάτω από το ένδυμα της εθελοντικής ενεργοποίησης.
• Επικριτική μπορεί επίσης να θεωρηθεί και η αντίληψη ότι οι εθελοντές διέπονται από μια δοκινχωτική και ουτοπική στάση ζωής. Προσπαθούν να επιλύσουν αντίξοα κοινωνικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά και πολιτιστικά προβλήματα ενώ στην πραγματικότητα λειτουργούν σα ρομαντικοί αιθεροβάμονες που είναι μοναχικοί οδοιπόροι σε ένα κόσμο που υπερβαίνει τις δυνατότητές τους.
• Η προσπάθεια των εθελοντών να λειτουργήσουν συμληρωματικά στο κράτος πρόνοιας θεωρείται από ορισμένους επικριτές ως μηχανισμός κατευνασμού της πολιτικής και κοινωνικής δυσαρέσκειας με αποτέλεσμα να συνδράμουν όχι απλά στην ανακούφιση και λύτρωση του ανθρώπινου πόνου αλλά και να εξυπηρετούν τελικά τις πολιτικές σκοπιμότητες.
• Ορισμένοι εθελοντές δεν κατευθύνονται στις επιλογές τους από την πηγαία ανάγκη συνεισφοράς προς το συνανθρωπό τους αλλά αντιμετωπίζουν τη δράση τους με τυχοδιωκτική πρόθεση και περιπετειώδη διάθεση για να ανακαλύψουν και να εξερευνήσουν πιθανότητες αναζωογόνησης της περιορισμένης καθημερινότητάς τους.

Συνολική αποτίμηση της εθελοντικής δράσης:

Ο εθελοντισμός είναι μια πράξη μέσα από την οποία οι άνθρωποι αποκτούν νέες δεξιότητες και βοηθούνται να είναι ενεργοί πολίτες στην κοινότητα τους. Ο εθελοντισμός δεν έχει πλαίσια και όρια, είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που μπορεί να πάρει διάφορες μορφές και διαστάσεις με βάσει τις αξίες, αρχές και την κοινωνικό -οικονομική και πολιτισμική πραγματικότητα της κοινωνίας.

Οι εθελοντές προέρχονται από οποιοδήποτε κοινωνικό-οικονομικό στρώμα της κοινωνίας. Αν λάβουμε υπόψη ότι ένας εθελοντής μπορεί να είναι οποιασδήποτε ηλικίας, οικονομικής κατάστασης, ακαδημαϊκού υπόβαθρου, τότε μπορούμε εύκολα να ισχυριστούμε ότι σχεδόν όλοι οι πολίτες μπορούν να είναι υποψήφιοι εθελοντές.

Εθελοντής είναι ο πολίτης εκείνος που προσφέρει ανιδιοτελώς τον ελεύθερο του χρόνο ή τη γνώση του για χρήσιμες δράσεις προς όφελος άλλων, χωρίς να περιμένει αντάλλαγμα. Με αυτή την έννοια ο εθελοντισμός ταυτίζεται με τη φιλανθρωπία, όπως χρησιμοποιήθηκε κατά την κλασική εποχή κυρίως για να αποδώσει μια καινούργια αρετή, την αγάπη για το συνάνθρωπο.

Oι εθελοντές προσεγγίζονται και θεωρούνται περισσότερο συνεργάτες παρά φιλάνθρωποι. Εντάσσονται στη λειτουργία των υπηρεσιών και των προγραμμάτων κάποιου οργανισμού, αναλαμβάνουν εξειδικευμένους ρόλους, συναλλάσσονται με τα μέλη του προσωπικού και τα άτομα.

H εθελοντική δράση αποτελεί μαθησιακή-μορφωτική λειτουργία. Eνισχύει την απόκτηση κοινωνικών, επικοινωνιακών και επαγγελματικών δεξιοτήτων και αναπτύσσει νέες ικανότητες. Eνδυναμώνει και δίνει νέο περιεχόμενο στη ζωή των ατόμων. Aυξάνει τη δυνατότητα ενεργού συμμετοχής των νέων στη ζωή και την εργασία. Aποτελεί εν δυνάμει χώρο ανάπτυξης νέων κοινωνικών υπηρεσιών αυξάνοντας την απασχόληση. Η εθελοντική δράση μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη μάχη της ανεργίας και αποτελεί πηγή θέσεων εργασίας.

Η συμβολή του σχολείου στην καλλιέργεια εθελοντικής συνείδησης

• Στις σύγχρονες αντίξοες κοινωνικές συνθήκες το σχολείο οφείλει να είναι ανοιχτό στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον και να αναπτύσσει δυναμικό και εξωστρεφή προς την κοινωνία και τους προβληματισμούς της προσανατολισμό. Η σχολική κοινότητα πρέπει να αναπτύσσει αμφίδρομη σχέση με τα ζητήματα κοινωνικής ευαισθησίας, να καλλιεργείται η εγρήγορση των νέων ανθρώπων και το ιδεώδες της συλλογικής προσφοράς.
• Το μαθητικό κοινό μπορεί να αναπτύξει συλλογικά κοινωνικές δράσεις και με βιωματική και συνεργατική προσέγγιση των κοινωνικών θεμάτων να καλλιεργήσει τις αξίες της ανθρωπιστικής συνεισφοράς, της αλτρουϊστικής ιδεολογίας και της αλληλεγγύης.
• Η έννοια του εθελοντισμού μπορεί να υποστηριχθεί και να προαχθεί με πολιτιστικές δρατηριότητες, ημερίδες, σεμινάρια και αφιερώματα από μαθητές και εκπαιδευτικούς για να μεταδοθεί το μήνυμα της εκούσιας συνειδητής προσφοράς προς το κοινωνικό σύνολο και να εδραιωθεί η σπουδαιότητά του στη σκέψη των νέων ανθρώπων.
• Προγράμματα Περιβαλλοντικά, Πολιτιστικά, Αγωγής-Υγείας που υλοποιούνται στα πλαίσια της σχολικής κοινότητας είναι δυνατόν να καλλιεργήσουν και να διαμορφώσουν εθελοντική συνείδηση στους μαθητές καθώς τους ενεργοποιούν για να δραστηριοποιηθούν σε διάφορους τομείς και να αναλάβουν πρωτοβουλίες που σχετίζονται με την ευαισθητοποίησή τους για πλήθος ζητημάτων.
• Η συνεργασία του σχολείου με διάφορους κρατικούς φορείς και υπηρεσίες μπορεί επίσης να ενδυναμώσει την εθελοντική δράση των μαθητών. Η επικοινωνία με συμβουλευτικούς σταθμούς, με κέντρα ψυχολογικής υποστήριξης, με εθελοντικές οργανώσεις είναι δυνατό να συμβάλλει στην ενεργό συμμετοχή των παιδιών σε δράσεις με κοινοφελή χαρακτήρα.